Nowa ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich – mity i fakty
Autor: Marta Walczak, adwokat
Marta Walczak – adwokat, absolwentka prawa na Uniwersytecie Szczecińskim, studiów podyplomowych z zakresu Kryminalistyki na Uniwersytecie Wrocławskim, stypendystka Universidad de Valencia w Hiszpanii; doświadczenie zawodowe zdobywała w kancelariach adwokackich, następnie jako asystent sędziego oraz jako asystent prokuratora; w obszarze szczególnych zainteresowań znajduje się szeroko pojęte prawo karne.
Ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich została przekazana Prezydentowi do podpisu. Ustawa ta zastąpi dotychczasową ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 r.
Z zasady zmian nie lubimy, a wszystko co nowe napawa niepewnością. Także i cytowana ustawa wzbudza emocje i kontrowersje, podsycane skądinąd przez media. O ustawie napisano już: “Lex maluchy za kraty”, “Paralizator wobec 10-latka w majestacie prawa”, “To pchanie dziecka do piekła”, „Dyrektor szkoły jak prokurator i sędzia”. Nie oceniając powyższych nagłówków, poniżej przedstawiam wynikające z ustawy regulacje dotyczące uprawnień Dyrektora Szkoły względem nieletnich. Wstępnie sygnalizuję także zakres osób, do których stosujemy ww. ustawę.
Mianowicie, zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich przepisy ustawy stosuje się w zakresie:
- postępowania w sprawach o demoralizację – wobec osób, które ukończyły 10 lat i nie są pełnoletnie;
- postępowania w sprawach o czyny karalne – wobec osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu 13 lat, ale przed ukończeniem 17 lat;
- wykonywania środków wychowawczych, środka leczniczego lub środka poprawczego – wobec osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby 21 lat, chyba że niniejsza ustawa stanowi inaczej.
W tym miejscu uwagi szczególnie istotne dla dyrekcji szkół ponadpodstawowych:
– ten, kto popełnia CZYN ZABRONIONY (czyli takie przestępstwo, które stypizowane jest w ustawie – Kodeks karny) po ukończeniu 17 lat, odpowiada na zasadach określonych w Kodeksie karnym (dalej – kk).
– nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3 lub 4, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280, może odpowiadać na zasadach określonych w kodeksie karnym, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne (art. 10 § 2 kk) – chodzi o popełnienie najcięższych gatunkowo przestępstw jak przykładowo zabójstwo, spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem i inne…
Zgodnie z nową ustawą, a dokładnie z jej art. 4 ust 1. każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego, w szczególności dopuszczenie się czynu zabronionego, naruszanie zasad współżycia społecznego, uchylanie się od obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki, używanie alkoholu, środków odurzających, substancji psychotropowych, ich prekursorów, środków zastępczych lub nowych substancji psychoaktywnych (…) uprawianie nierządu, ma społeczny obowiązek odpowiednio przeciwdziałać temu, a przede wszystkim zawiadomić o tym rodziców lub opiekuna nieletniego, szkołę, sąd rodzinny, Policję lub inny właściwy organ.
Z uzasadnienia projektu ustawy wynika, że są sytuacje, gdy konieczne jest, aby reakcja na niepożądane i niewłaściwe zachowania następowała niezwłocznie, bez konieczności ingerowania przez sąd rodzinny, którego czynności często mogą być odbierane jako nieadekwatne do okoliczności sprawy, nadmierne i spóźnione.
Ustawa wyposaża dyrektora szkoły, do której nieletni uczęszcza, w możliwość podjęcia oddziaływań wychowawczych we własnym zakresie – bez konieczności zawiadamiania sądu rodzinnego lub Policji o przejawie demoralizacji lub popełnieniu przez nieletniego czynu karalnego.
Decyzja, czy z takiej możliwości skorzystać, będzie należała zatem wyłącznie do dyrektora szkoły.
Dyrektor szkoły będzie mógł jednak z tego środka skorzystać po uzyskaniu stosownej zgody od rodziców albo opiekuna nieletniego oraz samego nieletniego. Jeśli natomiast przedstawiciel ustawowy nieletniego lub nieletni nie wyrazi zgody na propozycję dyrektora szkoły – dyrektor będzie miał obowiązek zawiadomienia sądu rodzinnego o demoralizacji lub czynie karalnym – zgodnie z przepisem art. 4 ust. 1, 2 lub 3 ustawy.
UWAGA!!! Zawiadomienie Policji bądź sądu rodzinnego przed dyrektora szkoły będzie KONIECZNE, gdy chodzi o czyny zabronione wyczerpujące znamiona przestępstwa ściganego z urzędu lub przestępstwa skarbowego!
UWAGA! Środki oddziaływania wychowawczego to nie środki karne! Wbrew doniesieniom medialnym – stosowanie środków KARNYCH (wymienionych w Kodeksie karnym) pozostaje w wyłącznej kompetencji SĄDÓW.
Środki oddziaływania wychowawczego, które będzie mógł zastosować dyrektor szkoły:
- pouczenie
Będzie polegało na wskazaniu nieletniemu niezgodności jego zachowania z obowiązującymi przepisami, w tym również ze statutem szkoły, ze wskazaniem tych przepisów.
- ostrzeżenie ustne albo ostrzeżenie na piśmie
Ostrzeżenie polega nie tylko na wskazaniu nieprawidłowego zachowania, lecz dodatkowo powinno zawierać wskazanie, że w przypadku ponownego niepożądanego zachowania zostaną podjęte dalej idące środki, z zawiadomieniem sądu rodzinnego o potrzebie wszczęcia postępowania na podstawie niniejszego projektu włącznie.
- przeproszenie pokrzywdzonego
W przypadku gdy jakaś osoba, na przykład Nauczyciel lub uczeń, została pokrzywdzona zachowaniem nieletniego, dyrektor szkoły będzie mógł nakazać jej przeproszenie.
- przywrócenie stanu poprzedniego
W przypadku, gdy zachowanie nieletniego będzie polegało, na przykład na śmieceniu, przestawianiu ławek i innych sprzętów szkolnych czy pisaniu na ścianach szkoły dyrektor będzie miał możliwość nakazania nieletniemu przywrócenia do stanu poprzedniego, czyli uprzątnięcia wyrzuconych przez nieletniego śmieci, ustawienia sprzętów we właściwych porządku czy usunięcia napisu ze ściany.
- wykonanie określonych prac porządkowych na rzecz szkoły
Dyrektor będzie mógł również polecić nieletniemu wykonanie prac porządkowych na rzecz szkoły, których rodzaj określi.
Ustawa nie wyłącza zastosowania wobec nieletniego kar przewidzianych w statucie szkoły.
W praktyce może zdarzyć się zatem, że dyrektor szkoły podjął czynności i wymierzył określone środki oddziaływania wychowawczego, a w tym samym czasie postępowanie w sprawie nieletniego wszczął też sąd rodzinny np. wskutek zawiadomienia przez inny podmiot.
W takim układzie zdarzeń sąd rodzinny, uzyskując w toku postępowania informację o wymierzeniu już nieletniemu przez dyrektora szkoły określonych środków oddziaływania wychowawczego, będzie mógł przykładowo umorzyć postępowanie.
Jak to z prawem bywa, czas i praktyka pokażą efektywność wprowadzonych zmian.