Wspomaganie rozwoju komunikacji dziecka z autyzmem
Autor: Anna Sokół-Kociuba
Neurologopeda, logopeda, pedagog, specjalista z zakresu komunikacji alternatywnej; wieloletnie doświadczenie w pracy z uczniami z niepełnosprawnością intelektualną, z zaburzeniami ze spektrum autyzmu; prowadzenie terapii neurologopedycznej i logopedycznej dzieci, dorosłych.
Zaburzenia ze spektrum autyzmu są jednymi z najczęściej diagnozowanych zaburzeń rozwoju. Obecnie występuje znacznie częściej niż zespól Downa czy MPD (mózgowe porażenie dziecięce). Zgodnie ze współczesną wiedzą zaburzenia ze spektrum autyzmu zaliczane są do zaburzeń o podłożu neurobiologicznym.
U dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu występują nieprawidłowości w rozwoju społecznym – zwłaszcza w zakresie umiejętności naprzemiennych interakcji społecznych, nieprawidłowości w komunikowaniu się – zarówno werbalnym, jak i niewerbalnym, sztywne wzorce zachowania, aktywności, zabawy oraz zainteresowań. Sama diagnostyka zaburzeń ze spektrum autyzmu jest trudna, ponieważ natężenie zaburzeń jest różne u poszczególnych osób. Tworzy to niekiedy skomplikowany obraz kliniczny, który musi być rozpoznawany całościowo. Dlatego tak ważne są prawidłowo wcześnie wychwycone deficyty w rozwoju dziecka. Diagnoza zaburzeń ze spektrum autyzmu wymaga konsultacji wielu specjalistów pracujących z dzieckiem, aby można było wskazać na nieprawidłowości w rozwoju, ale również – co ważne – określić mocne strony dziecka, na których bazować będzie późniejsza terapia.
Rozwój dzieci z autyzmem jest nieharmonijny, tzn. charakteryzuje się dysfunkcjami i deficytami w pewnych obszarach, natomiast w innych rozwój jest prawidłowy bądź zbliżony do normy rozwojowej. Przykładem może być brak umiejętności radzenia sobie przez dzieci z autyzmem w sytuacjach, w których ich prawidłowo rozwijający się rówieśnicy nie mają najmniejszego problemu, jak rozpoczynanie wspólnej zabawy w grupie, podtrzymywanie rozmowy, wspólne zainteresowania. Jednocześnie dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu przejawiają wysoki poziom inteligencji i niezwykłe zdolności. Znane są ich zdolności pamięciowe, arytmetyczne, muzyczne, plastyczne. Jednak należy zaznaczyć, że przeprowadzone badania (Koniak 2002; Newson, Dawson, Eversrd 1998) pokazują, że takie umiejętności występują u jedynie 5 – 15% osób z autyzmem, jednak procent ten jest znacznie wyższy niż w całej populacji.
Zaburzenia w rozwoju komunikacji są jedną z dysfunkcji zaburzeń ze spektrum autyzmu. Wpływa on na wiele aspektów rozwoju dzieci. Badania pokazują, że „około 30% dzieci autystycznych nie rozwija funkcji mowy, nie używa również gestów ani mimiki, a u pozostałych 70% stwierdza się poważne problemy w nabywaniu mowy lub zaburzenia językowe w postaci błędów w stosowaniu gramatyki, mowy stereotypowej oraz zaburzenia rytmu i tonu, a także trudności semantyczne lub pojęciowe”[1]. Nieprawidłowości w zakresie umiejętności społecznych wpływają na brak rozumienia przez dziecko procesu komunikacji. Dzieci te nie wiedzą do czego służy komunikacja, przejawiają deficyty w zakresie wykorzystania jej w kontakcie z drugą osobą, chociażby w komunikowaniu swoich potrzeb (jedzenie, picie, zabawa). Bardzo rzadko w próbach komunikacji używają gestów, mimiki twarzy, wokalizacji lub prób spojrzenia na drugą osobę. Dzieci te często wokalizują (pojawia się swoista mowa) lub powtarzają usłyszane dźwięki – pojawia się echolalia bezpośrednia lub odroczona, jednak zazwyczaj nie ma to charakteru komunikacyjnego.
Nikt dziś nie podważa już konieczności włączenia terapii logopedycznej w proces terapii dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Terapia logopedyczna ma ogromne znaczenie w procesie nabywania umiejętności komunikacyjnych przez dziecko z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Celem prowadzenia terapii logopedycznej u dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu jest ustalenie wielokierunkowego działania, skupienie się na kształtowaniu interakcji społecznych, jeśli jest potrzeba wprowadzenie komunikacji alternatywnej i wspomagającej. Należy pamiętać, że rozwój mowy dzieci z autyzmem często jest opóźniony lub na granicy normy. Szczególnie musimy mieć to na uwadze, gdy w terapii logopedycznej mamy dziecko obciążone dodatkowymi sprzężeniami, np. upośledzeniem umysłowym. Umiejętności komunikacyjne dziecka mogą kształtować się na różnym poziomie, dlatego też terapia musi być dostosowana do możliwości dziecka, uwzględniając nie tylko jego deficyty rozwojowe, ale również mocne strony dziecka. Co równie ważne, terapia musi się zmieniać wraz ze wzrostem umiejętności dziecka.
Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej, zapraszam do udziału w e-kursie „Terapia logopedyczna dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu”, dostępnym na platformie e-learningowej Kailean. Omówimy tam przebieg rozwoju mowy dziecka oraz modele terapii, które możesz wykorzystać, budując plan działania.
[1] Parker J., Randall P., Autyzm jak pomóc rodzinie, tłum. S. Pikiel, GWP, Gdańsk, 2002r.